بسم الله الرحمن الرحیم
عزت در سایه احکام اسلامی
عزت با وجود اینکه کلمه ای بسیار مانوس و آشناست، از کلماتی است عمیق که نگرش دقیق به محتوای آن روشن می کند که چرا یکی از مسائل بنیادین تربیتی اسلام و از اصول عمده تربیتی قرآن و سیره معصومان می باشد. نورانی ترین تعبیرات درباره این موضوع و چگونگی عملی کردن آن در قرآن کریم و سخنان و سیره و روش معصومان علیهم السلام است.صفت عزت اولا و بالاصاله برای خداست، زیرا او غالب غیر مغلوب و شکست ناپذیر است و انسان چون ممکن الوجود است، فقر محض است و مالک چیزی نیست مگر اینکه با عزیز مطلق و مرکز عزت ارتباط برقرار کند و خداوند از سر رحمت بهره ای از عزت به او ببخشد، پس یگانه و تنها راه کسب عزت و کرامت، تخلق به اخلاق الهی و لازمه اش ورود به این مدار و نشستن در کلاس انسان سازی بر اساس تعالیم الهی و برخورداری از فیض الهی است و راههای دیگر به سرابی میمانند که با جلوه گری بسیار خودنمایی میکند اما سراب، سراب است و راه را نشان نمیدهد و عزت واقعی را نمایان نمیکند و انسان را از رسیدن و بهره مندی از آثار آن عزت واقعی محروم می سازد.
مفهوم عزت
عزت در لغت یعنی شکست ناپذیری و حالتی که مانع مغلوب شدن انسان می شود و در اصل از ارض عزاز یعنی زمین محکم و نفوذناپدپذیر گرفته شده است(1) و شیء کمیاب را از آن جهت عزیز و عزیز الوجود گویند که در آن، حالت توانایی قرار گرفته و رسیدن به آن سخت است.
در قرآن کریم واژه عزت به همان معنای لغوی بکار گرفته شده است یعنی شکست ناپذیری، توانایی و مغلوب نشدن و البته در بعض آیات بمعنای نیک و شایسته نیز استعمال شده که بگونه ای با شکست ناپذیری ارتباط دارد چنانچه ذات الهی را به العزیز و یا عزیز توصیف مینماید؛ والله عزیز حکیم(2)
صیانت از ذات غریزی
غریزه صیانت از ذات، غریزه ای است طبیعی و نخستین قانونی است که بشر از هنگام خلقت بالفطره از آن پیروی و حیات خود را در این مسیر هدایت می کند، چنانچه سیسرون ، خطیب و تمدار رومی می گوید: از آغاز که یک جوان متولد میشود، بر خود سلطه دارد و میل صیانت و حفظ ذات در او ظاهر می شود و ذات خود و آنچه زیبنده حفظ و صیانت آن است، را دوست دارد و از انعدام آنچه به هستی و حیات او لطمه می زند جلوگیری می کند(3). این صیانت و حفظ فقط شامل جنبه های جسمی نمی شود بلکه انسان افزون بر جسم، از جنبه های روحی خود نیز غافل نیست و از آن نگهداری می کند و با موانع و عوامل تحقیر کننده آن ناسازگاری دارد.مثال روشن آن عزت نفس است که برخی روانشناسان درباره آن گفته اند:عزت نفس چگونگی احساس ما درباره خودمان است و میتوان گفت کلید رفتار فرد است و نیز به قضاوت شخصی فرد از خودش تعریف شده است.
عزت نفس مفهومی است که به ادراک فرد از ارزش شخصی و به تعبیر بهتر، خود ارزشمندی اشاره دارد.اهمیت عزت نفس یا ارزشیابی شخص از خود یکی از مهمترین عوامل تحول روانی فرد است، بدون تردید افرادی که از عزت نفس بالایی برخوردارند، تصویر خوب و مثبتی از خود دارند و از بسیاری از جهات با افراد دارای عزت نفس پایین متفاوتند، انها اهداف بالاتری را انتخاب میکنند، اضطراب کمتری دارند، فشار روانی کمتری را تجربه می کنند، به شکست و انتقاد کمتر حساس هستند، احساس کنترل بیشتری دارند؛ یعنی کمتر از احساس درماندگی رنج می برند، تمایل بیشتری به کاوش و جستجو دارند و بطور کلی از نظر اخلاقی افراد برانگیخته ای هستند که نه فقط شایسته اند بلکه نگرش مثبتی نسبت به خود دارند(4)
عزت و ذلت در قرآن
عزت در معنای اولش به مفهوم قاهر و غالب بودن و نه مقهور و مغلوب بودن است و معنای حقیقی آن مختص به خدای عزوجل است زیرا به غیر خداوند همه موجودات ذاتا فقیر و در نفس خویش ذلیل هستند و مالک هیچ چیز برای خود نیستند مگر آنکه خداوند با رحمت خود بهره ای از آن به آنان ببخشد چنانچه این نعمت را به مومنان واقعی عطا فرموده؛ همچنانکه فرموده است: و لله العزه و لرسوله و للمومنین(5).
گاهی این مفهوم از عزت مذموم حکایت میکند و آن نفوذناپذیری در برابر حق، روی برتافتن از حق پذیری و اصرار بر انحراف است که عین ذلت می باشد؛چنانچه در قرآن می فرماید:و اذا قیل له اتق الله اخذته العزه بالاثم(6) و هنگامی که به آنها گفته شود؛ از خدا بترسید لجاجت و تعصب آنها را به گناه می کشاند.
عزت به معنای ممدوح آن؛ یعنی قاهر وغالب بودن در اصل از آن خداوند است: فلا یحزنک قولهم ان العزه لله جمیعا و هو السمیع العلیم(7) پس سخنانشان تو را غمگین نسازد؛ تمام عزت و قدرت از آن خداست و او شنوا و داناست.بشر المنافقین بان لهم عذابا الیما، الذین یتخذون الکافرین اولیاء من دون المومنین ایبتغون عندهم العزه فان العزه لله جمیعا(8) به منافقین بشارت ده که مجازات دردناکی در انتظار آنهاست، همان کسانی که کافران را به جای مومنان دوست خود انتخاب میکنند. آیا عزت و سربلندی را نزد آنان می جویند با اینکه همه عزتها بدست خداست.
هدف منافقین در پذیرش ولایت کافران دستیابی به عزت و شکوه است در حالی که تمام عزت تنها از آن خداست و پذیرش ولایت کفار هرگز مایه عزت و سربلندی نیست، بلکه چون از عزت واقعی تهی اند تکیه بر آنان خسران است، این آیه شریفه دعوتی است ضمنی که برای دستیابی به عزت پایدار به خداوند روی آورید چراکه اعتقاد به عزت و قدرت مطلقه الهی مانع گرایش به عزت و اقتدار موهون کافران میگردد. در سایه عزت الهی است که جامعه اسلامی بر کفار و منافقان پیروز میشود و همواره شرافتمند و با عزت زندگی می کند، چنانچه میفرماید: ولینصرن الله من ینصره ان الله قوی عزیز(9)خداوند کسانی را که او را یاری میکنند(و از آئینش دفاع میکنند)یاری میکند. خداوند توانا و شکست ناپذیر است.
خدای بزرگ یاری هرکه او را یاری کند و عزت بخشی هرکه او را عزیز دارد، برعهده گرفته است.
عزت و ذلت در سیره معصومان علیهم السلام
در این بخش، کلام را با روایاتی آغاز می کنیم که به عزتمند شدن مومن در پرتو عزت الهی می پردازد، رسول اکرم می فرماید: اطلبوا الحوائج بعزه الانفس(10)، حوائج و خواسته های خود را با عزت نفس طلب کنید.
علی علیه السلام میفرماید: ساعه ذل لاتفی بعزه الدهر(11)، یک ساعت ذلت با عزت تمام دوران زندگی برابری نمی کند.
امام حسن مجتبی علیه السلام می فرماید: اذا اردت عزا بلاعشیره و هیبه بلاسلطان فاخرج من ذل معصیه الله الی عز طاعه الله(12)، هرگاه بدون داشتن فامیل و سلطنت، عزت و شکوه را بخواهی، از ذلت نافرمانی خدا به سوی عزت اطاعت خدا درآی.
عزتی که در این روایات و مانند آنها آمده سربلندی، تن به ظلم و پستی و گناه و آلودگی ندادن است. انسان نمیتواند بریده از جامعه باشد و ناگزیر با دیگران در تعامل است؛ اما در این ارتباط و در رفع خواسته ها و نیازها، هرگز نباید خود را ذلیل و حقیر کند و نیاز خویش را با شکست عزت خود تامین نماید، چراکه اگر عزت مومن، این حصار ارزشمند شکست، همه چیز او فرو می ریزد، با از بین رفتن عزت، چیزی از امنیت اعتقادی شخص باقی نمیماند و پوچی بر او غلبه میکند اگرچه در ظاهر ممکن است دنیای زیبایی برای خود فراهم کرده باشد؛ رسول گرامی اسلام صل الله علیه و آله و سلم فرمود: لایحل لمومن ان یذل نفسه(13) برای مومن جایز نیست که خودش را ذلیل کند.مومن مانند زمین سخت و کوه استوار است که چیزی را یارای نفوذ در حیات عزتمند او نیست بلکه به تعبیر امام صادق علیه اسلام از کوه نیز سخت تر است؛ چراکه کوه تراشیده شده و خرد می شود اما مومن هرگز از دینش کم نمی شود و خرد نمی گردد و به همین جهت در راه حفظ دین تحمل شکنجه ها و سختیها و محرومیتها بر آنان آسانتر از تسلیم و سازش و دریوزگی دیوصفتان است.
عزت در مقابل ذلت
در آیات و روایات در مقابل عزت واژه ذلت قرا داده شده که به معنای خواری، رام شدن و تسلیم هواپرستان و یا هوای نفس شدن و در مقابل دستورات الهی قد علم کردن که به شدت از آن نهی شده است. این سخن از کتاب الهی پیامبر اسلام است که می فرماید:فلاتهنوا و تدعوا الی السلم و انتم الاعلون والله معکم(13)پس هرگز سست نشوید و از (دشمنان) صلح(ذلت بار) نطلبید در حالی که شما برترید.
دو واژه عزت و ذلت در معارف اسلامی به تکرار آمده تا مسلمانان به سرچشمه عزت و افتخار رهنمون شده و از ذلت برهند. در فقه آمده است که یکی از موارد جواز تیمم با وجود آب، جایی است که اگر انسان بخواهد از کسی آب بگیرد که همراه ذلت و منت و خواری باشد. در چنین موردی مومن میتواند تیمم کند ولی ذلت آب طلبیدن را از دیگران تحمل نکند(14)
عاشورا قیام سراسر عزت
پیام عاشورا، پیام عزتی است که ناشی از انقطاع از تعلقات دنیایی است و نتیجه این انقطاع همان عزتی است که چون با خدای متعال و مرکز همه عزتها پیوند خورده بی مانند است، امام حسین(ع) این اسوه عزت، پیروان صدیق خود را به این سیره حیاتبخش دعوت کرده و میفرماید: ولکم فی اسوه(15) من اسوه و الگوی شما هستم. این روحیه پر افتخار در سیره همه اهل بیت علیهم اسلام موج می زند چنانچه علی(ع)میفرماید: المنیه و لا الدنیه و التقلل و لا التوسل(16) مرگ آری اما تن دادن به پستی هرگز؛قناعت به کم آری، اما دست نیاز به سوی دیگری هرگز .
اگر امام حسین(ع) با یزید بن معاویه بیعت میکرد، ظاهر چند روزه دنیا را با رفاه کامل بدست می آورد و در امنیت و رفاه، به زندگی می پرداخت، اما از آنجا که نمیخواست تن به دنیای ذلت بار ابن زیاد، بدهد تن به ذلت نداد، چراکه دنیایی که در آن خداوند باری تعالی و دستوراتش محور زندگی نباشد جزء ذلت چیز دیگری نیست، اگر با دید عمیق واقعیت و ارزش این دنیای فانی نگریسته شود، هر انسان عاقلی بیشتر از ارزش این دنیای کوتاه برای آن ارزش قائل نخواهد شد و برای این دنیای این چنینی دستورات الهی را زیر پای خود قرار نخواهد داد.
1- المفردات راغب اصفهانی، مجمع البیان 2-سوره توبه 3-ژان بدن ترجمه دکتر ابوالقاسم پور حسینی4- کتاب عزت نفس در افراد با نیازهای ویژه 5- سوره منافقون 6-سوره بقره7-سوره یونس 8- سوره نساء 9-سوره حج 10-الجامع الصغیر 11- غرر الحکم 12-بحار الانوار 13-سوره محمد 14-تحریر الوسیله 15-نفس المهموم 16-نهج البلاغه
درباره این سایت